‘Tjezus, een lezing! Geen toneel’ het is mijn eerste gedachte als ik het programma tot mij door laat dringen. Het is dinsdagavond, de zaal van de Stadsschouwburg Amsterdam is bezet met ‘urban hip’ voor ‘wish you were here-Tsjechov’ de serie van Toneelgroep Amsterdam over beroemde schrijvers. Het publiek met hongerige blik, bestaat vooral uit cultuurstudenten gok ik, maar ook type boekhandelaren, lezers en schrijvers, onder wie Nelleke Noordervliet.
Op het toneel staan drie banken, wat stoelen en een tafeltje in het huiskamerdecor van de voorstelling ‘Husbands’ op de wandpanelen hangt ‘wel’ ‘niet’. Er hangen, zitten, staan acteurs en sprekers van de avond. Spreekstalmeester is Lucas de Man. Hij leidt de avond zo vlot in met vrolijk stemmend zuidelijk accent dat van verveling over eindeloze lezingen geen sprake kan zijn. De Man belooft: Tsjechov, we schrijven, ontleden en geven ‘m aan u terug! Aan het eind drinken we met elkaar, net als Tsjechov op zijn sterfbed: champagne.’
‘Dieren, Tsjechov had ook iets met dieren. Roept u maar! Potvis?’ Er worden zakdoekjes uitgedeeld om te borduren. Er staan tekeningen van dieren op de aanzet is al gemaakt. Het publiek neemt het verbaasd aan. ‘Wie niet borduren wil mag het doorgeven naar de mensen achterin omdat er een tekort is, we hadden niet op zoveel mensen gerekend.’ Redelijk wat zakdoekjes belanden op de laatste rij. De Man over Toneelgroep Amsterdam humor: ‘Terwijl u naait, bent u een beetje met de dood bezig’, grapt De Man. Een direct lachsalvo rolt van boven naar beneden het toneel over.
Nadat deze ambigue zin doordringt via een spontane lach uit het publiek, begint het publiek met borduren. Ondertussen spelen rasacteurs fragmenten uit het werk van Tsjechov: ‘Gedwongen Verklaring’, ‘De dierentuin van Tsjechov’. Toon Tellegen en Eelco Smits lezen samen voor uit ‘De Bisschop’, totale ontspanning komt over het publiek, door de ongedwongen houding en de prettige stemmen. Een man valt in slaap, de rest luistert en borduurt.
Wouter van Oorschot boeit door zijn zoektocht naar de persoon van Tsjechov via citaten uit het werk. ‘Maar’, aldus Van Oorschot ‘hijzelf ontbreekt zorgvuldig…’ De kern van de schrijver vindt hij in ‘Steppen’. Woorden als: ‘eenzaam’, ‘Bezing me’, en ‘Mascha wekt een aangename droefheid’. Maar meer nog uit een van de brieven die hij schreef aan een geliefde ‘kunnen wij het geluk niet nog drie jaar uitstellen? Ik ben er zo bang voor.’
Geluk uitstellen uit angst
Om aan te geven hoe cryptisch Tsjechov zichzelf verborg, vertelt Van Oorschot de sleutel tot de reactie van een dame die Tsjechov aanbad en die schreef ‘als je ooit mijn leven nodig hebt, kom dan en neem het.’ Het antwoord was alleen voor haar te vinden via een verwijzing in ‘De Meeuw’ met een paginaverwijzing die alleen zij kon vinden. Het antwoord is nu het geheim van Van Oorschot en de aanwezigen. Een daverend applaus volgt.
De plekken in Rusland waar Tsjechov leefde en over schreef worden zo beeldend verwoord en voorgelezen door NRC-recensent Michel Krielaars, dat je als publiek rondloopt op de binnenplaats in Moskou. Ook geeft Krielaars drijfveren aan van de drang tot scheppen, schrijven dus. Tsjechov was atheïst, maar hij genoot van de kerkdienst. Hij leefde zich dan in, in alle armlastigen die genoten van de dienst om de armoede te vergeten: ‘het hoge om het lage te vangen’. Er was strenge censuur toen Tsjechov schreef, daarom moet je goed zoeken. Wat je zeker vindt is morele kritiek op nietsdoen, Lethargie. Dat vind je zeker in zijn nalatenschap terug.
De avond wisselt voorlezen en toneelspel af, waarbij de scene uit ‘De Meeuw’ met de aandoenlijke jonge aanbidster (Hélène Devos) en de beroemde schrijver (Gijs Scholten van Aschat) qua spel het hoogtepunt vormt. De scène geeft namelijk een samenvatting van kunstenaarschap: Je moet, het is nooit goed. Als het af is, vind je het gelijk waardeloos en begin je aan het volgende werk. ‘Schrijverschap is een ware kwelling, aldus de schrijver uit De Meeuw’. En zo blijkt uit de scene: Bewondering is niets, liefde alles.
Er volgt nog een analyse over Tsjechov’s werk in theatrale geboden onderverdeeld in ‘wel’ en ‘niet’ elementen. Losjes gepresenteerd in een vlot vragenspel met Grootmeester: regisseur, schrijver en theatermaker Gerardjan Rijnders.
Na afloop stroomt het publiek het podium op voor een glaasje Oostblokbubbels. Ik ga op zoek naar het geheim van de avond. Het is wel/niet een lezing, toneel, voordacht. Het is wel: luisteren, meereizen, inleven en doen. Acteur Gijs Scholten van Aschat neemt het compliment over zijn weergave van ‘de schrijver’ in ontvangst. Het geheim van ‘Wish you were here’ …. ‘Wij als acteurs vullen het in, anderen bedenken het. We zijn vanmiddag om twee uur begonnen’. Wat een talent en mooie improvisatie. Ik kijk hem diep in de ogen. Raak in verwarring en besluit: ‘Tsjechov staat hier’.
Ontspanning, verdieping en verbinding vormen de kern van ‘Wish you were here’. Tsjechov is op 16 april 2013 geschreven, ontleed en teruggeven.
Gezien: 16 april, Stadsschouwburg Amsterdam
Tekst: Janneke Holtslag
Foto: Toneelgroep Amsterdam
Lees ook:Voorleesmarathon Tsjechov in De Balie
Lees ook:‘Zomergasten’ eerste regie Whien bij Oostpool
Lees ook:Tsjechovs Meeuw: geloofwaardig en boeiend
Lees ook:En de genomineerden zijn…
Lees ook:Acteur Henk Uterwijk (1938) overleden